بسیاری از مبانی و اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از یادگارهای امام خمینی (ره) و برگرفته از نگاه و بینش و منش دینی و انسان‌ساز بنیانگذار انقلاب اسلامی است.
شماری از این مبانی در پیام‌های مردم ایران در انقلاب شکوهمند اسلامی ۱۳۵۷ طنین‌انداز بود.
۱- اصل بنیادین نه شرقی- نه غربی:
این اصل به عنوان یک اصل بنیادین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بوده و از این رو دارای اهمیت است که وقوع انقلاب اسلامی و پیروزی آن در بحبوحه دوران جنگ سرد و جهان دوقطبی و بدون حمایت و گرایش و کششی به هیچ یک از قطب‌های قدرت آن روز نظام بین‌الملل محقق شد و در ادامه آن انقلاب بزرگ بود که این اصل به عنوان سرلوحه دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران؛ از سوی حضرت امام خمینی (ره) مطرح شد که به معنای استقلال و عدم اتکا و وابستگی و گرایش ایران پس از انقلاب اسلامی به هیچ‌یک از بلوک‌بندی‌ها و مرزبندی‌های عقیدتی و ایدئولوژیک آن روز نظام بین‌الملل و نپیوستن به رقابت‌های جاه‌طلبانه قدرت‌های بزرگ و همسویی با آنان بود که تا امروز نیز این اصل مترقی با وجود گذشت زمان و تغییرات سیستمی در نظام بین‌الملل همچنان در سیاست خارجی ایران اسلامی دارای جایگاه برجسته‌ای است.
۲- اصل تعهد برادرانه با کشورهای اسلامی:
ضرورت داشتن رفتار دوستانه و تعهد برادرانه با همه کشورهای جهان اسلام از دیگر یادگارهای حضرت امام خمینی (ره) در حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که برگرفته از منظر نگاه قرآنی «امت واحده اسلامی» است و بر مبنای آن جمهوری اسلامی ایران مکلف به حمایت برادرانه و پشتیبانی از همه مسلمانان و دفاع از حقوق آنان است.
۳- اصل عدالت و استکبارستیزی و ظلم‌ستیزی:
اصل عدالت‌خواهی و مبارزه با استکبار و نفی هرگونه ستمگری و ظلم در عرصه نظام بین‌الملل بازتاب مفهوم اسلامی «قسط و عدل اسلامی» در حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که به معنای تلاش در راستای دادگستری و تقبیح هرگونه ستمگری در حوزه روابط خارجی ایران اسلامی است و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز این موضوع را به عنوان یک اصل مهم در حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی در اصول دوم و سوم آشکارا بیان می‌کند.
۴- اصل حمایت از مستضعفین و مظلومین جهان:
این اصل که تکمیل‌کننده اصل عدالت و استکبارستیزی است و در اصل ۱۵۴ قانون اساسی نیز به آن اشاره شده است به معنای دفاع جمهوری اسلامی ایران از مبارزه حق‌طلبانه مستضعفان و مظلومین جهان و جنبش‌های آزادیبخش است که منظور از آن نیز حمایت دیپلماتیک و معنوی جمهوری اسلامی ایران از این جنبش‌ها و حرکت‌های آزادیبخش آنهاست و جمهوری اسلامی ایران نیز در عمل در طول حیات سی و هشت ساله خویش براساس شرایط و امکانات به همین شیوه عمل نموده است. البته این اصل از سوی برخی معاندین به ناروا و به علت عدم درک درست از این ایده و آرمان اسلامی به معنای دخالت جمهوری اسلامی ایران در امور داخلی دیگر کشورها تلقی و تعبیر شده است.
۵- اصل عزت اسلامی و نفی سلطه‌گری:
طرد هرگونه سلطه‌گری و سلطه‌پذیری و دوری از مناسبات و و روابط مبتنی بر سلطه در روابط بین‌المللی از دیگر ابتکارات امام خمینی (ره) در حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که در راستای ایجاد و افزایش عزت و احترام ملت ایران در عرصه نظام بین‌المللی تبیین و طراحی شده است. ریشه قرآنی اصل عزت اسلامی از آیه شریفه ۱۴۱ سوره نساء موسوم به آیه «نفی سبیل» است که در آن راه سلطه کافران بر مومنان بسته شده است و این تکلیف یک دولت اسلامی است که در حوزه قانونگذاری و سیاستگذاری و از جمله در حوزه سیاست خارجی به گونه‌ای عمل کند تا راه سلطه بیگانگان نسبت به مسلمانان بسته شود.
۶- اصل عدم مداخله در امور داخلی دیگر کشورها:
این اصل که از مفهوم قرآنی «اعتزال» به معنای عدم مداخله و بی‌طرفی برگرفته شده به معنای عدم مداخله و احترام متقابل در روابط و رفتارهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. حضرت امام خمینی (ره) در فرازی از سخنانشان می‌فرمایند: «امیدواریم که صلح جهانی بر پایه استقلال ملت‌ها و عدم مداخله در امور یکدیگر بنا گردد.» و در جای دیگری اظهار داشته‌اند: «ما آن طور نیستیم که وقتی زور پیدا کردیم با قلدری بخواهیم در یک کشور دیگر دخالت کنیم.» این گونه سخنان امام خمینی (ره) نشان‌دهنده ماهیت مسالمت‌آمیز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در برخورد با دیگر کشورهاست.
۷- اصل صلح‌طلبی و همزیستی با همه ملل و تمدن‌ها:
صلح‌طلبی و صلح‌جویی و رفتار مسالمت‌آمیز با همه کشورها و ملت‌های دیگر از حوزه‌های تمدنی گوناگون صرف‌نظر از اسلامی یا غیراسلامی بودن آنها و تعامل جمهوری اسلامی با آنها و تلاش برای برقراری ثبات و صلح منطقه‌ای و بین‌المللی از دیگر ارکان و اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که همواره نیز در طول حیات جمهوری اسلامی ایران سعی شده است در روابط و رفتارهای آن با دیگران بر مبنای همین صلح‌طلبی عمل شود و در عمل نیز جمهوری اسلامی ایران نشان داده است که همواره در پی برقراری روابط مبتنی بر احترام متقابل با همه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی بوده و هرگز و هیچگاه در هیچ اقدام تجاوزکارانه و توسعه طلبانه‌ای علیه دولت‌های دیگر مشارکتی نداشته است.
نویسنده: بهرام قاسمی
