جنگل فندقلو، اگرچه هنوز نفس می‌کشد، اما نفس‌هایش سنگین شده است. توسعه گردشگری باید با طبیعت هم‌قدم باشد، نه در برابر آن. اگر بی‌توجهی امروز ادامه یابد، فردا نه جنگلی خواهد ماند و نه مقصدی برای سفر. حفاظت از فندقلو، یک وظیفه دولتی نیست؛ این مسئولیت ملی ماست.
صادق پارسا
ساوالان خبر: جنگل فندقلو به‌عنوان یکی از ارزشمندترین منابع طبیعی شمال‌غرب ایران، در استان اردبیل واقع شده و هر ساله پذیرای هزاران گردشگر است. این منطقه به‌دلیل چشم‌اندازهای سرسبز، گونه‌های گیاهی خاص مانند فندق، ممرز و توسکا، و مجاورت با دشت گل‌های بابونه، به مقصدی محبوب در میان علاقه‌مندان به طبیعت‌گردی تبدیل شده است. اما همین محبوبیت، در نبود زیرساخت‌های اصولی و نظارت محیط‌زیستی، به تهدیدی جدی برای اکوسیستم این جنگل منتهی شده است.
فندقلو کجاست و چرا اهمیت دارد؟
جنگل فندقلو، واقع در جنوب‌شرقی استان اردبیل و حاشیه رشته‌کوه بازغوش، یکی از غنی‌ترین زیست‌بوم‌های طبیعی شمال‌غرب ایران محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر، گسترش فعالیت‌های تفرجی و گردشگری بی‌برنامه در این منطقه، موجب تشدید روند تخریب پوشش گیاهی، خاک و منابع زیستی آن شده است.
جنگل فندقلو در نزدیکی شهر نمین، در دامنه‌های کوه بازغوش، واقع شده و با وسعت حدود ۹۰۰ هکتار، بخشی از کمربند اکولوژیک جنگل‌های هیرکانی و ارسباران محسوب می‌شود. این جنگل به‌دلیل ویژگی‌های خاص اقلیمی، به‌عنوان ذخیره‌گاه گونه‌ی فندق در ایران شناخته می‌شود و از نظر تنوع زیستی، در رده زیست‌بوم‌های با اولویت حفاظتی بالا قرار دارد.
چگونه گردشگری بی‌برنامه به تخریب جنگل منجر شده است؟
نتایج نشان می‌دهد عواملی نظیر چرای بی‌رویه دام، قطع درختان برای مصرف سوخت و زغال، ساخت‌وساز غیرقانونی و زیرساخت‌های گردشگری ناکارآمد، موجب کاهش بیش از ۷۷۰۰ هکتار از اراضی جنگلی شده‌اند. در پایان، پیشنهادهایی برای توسعه گردشگری پایدار، مشارکت جوامع محلی و ارتقاء نظام حفاظتی منابع طبیعی ارائه شده است.
با رشد فزاینده گردشگری طبیعی در دهه اخیر، بسیاری از مناطق بکر و منحصر به‌فرد زیستی در ایران در معرض تهدید قرار گرفته‌اند. جنگل فندقلو، به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین ذخیره‌گاه‌های طبیعی استان اردبیل، علاوه بر داشتن پوشش گیاهی متنوع و اقلیم خاص، نقش مهمی در تعادل اکولوژیکی منطقه دارد. این جنگل با گونه‌های نادر مانند فندق (Corylus avellana)، ممرز، توسکا و افرا، به‌ویژه در فصل تابستان، میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است. با این حال، فقدان برنامه‌ریزی اصولی در مدیریت گردشگری، تهدیدی جدی برای حفظ این زیست‌بوم ارزشمند ایجاد کرده است.
طی سال‌های اخیر، افزایش گردشگران بدون ایجاد امکانات مناسب مانند مسیرهای مشخص‌شده، محل‌های مجاز برای توقف، و مراکز اطلاع‌رسانی محیط‌زیستی، منجر به فعالیت‌های مخرب زیر شده است:
-
پارک خودروها در دل جنگل
-
روشن کردن آتش در بین درختان
-
رهاسازی زباله در طبیعت
-
لگدمال شدن خاک و پوشش گیاهی
این فعالیت‌ها باعث فشردگی خاک، کاهش نفوذ آب، فرسایش، و اختلال در رشد طبیعی پوشش گیاهی شده‌اند.
ویلاسازی و تغییر کاربری اراضی
ساخت‌وساز غیرمجاز ویلاها در حاشیه جنگل، بدون مجوزهای قانونی و ارزیابی زیست‌محیطی، مرز طبیعی جنگل را تضعیف کرده و به عقب‌نشینی پوشش درختی منجر شده است. برخی روستاها نیز با توسعه ساخت‌وساز تا عمق مزارع و مراتع، نقش بازدارنده‌ی مهمی در حفاظت از جنگل ایفا نکرده‌اند.
دیگر عوامل انسانی مؤثر در تخریب جنگل فندقلو
چرای بی‌رویه دام
دام‌هایی که برای چرا وارد فندقلو می‌شوند، نهال‌ها و جوانه‌های درختی را از بین می‌برند و با لگدکوب کردن خاک، امکان احیای طبیعی جنگل را مختل می‌کنند.
قطع درختان و قاچاق چوب
برخلاف ممنوعیت قانونی، همچنان در برخی نواحی اطراف، درختان فندق و ممرز برای مصرف سوخت، زغال‌سازی یا استفاده در نجاری قطع می‌شوند.
پیامدهای تخریب جنگل فندقلو
-
کاهش تنوع زیستی گیاهی و جانوری
-
افزایش فرسایش خاک و تهدید منابع آبی
-
کاهش ظرفیت جذب کربن و افزایش اثرات تغییر اقلیم محلی
-
تخریب زیستگاه گونه‌های ارزشمند بومی
-
کاهش پایداری اکولوژیکی و از بین رفتن قابلیت توسعه گردشگری پایدار
فندقلو فقط یک مقصد گردشگری نیست
فندقلو یک ذخیره‌گاه طبیعی ملی است. این جنگل با تنوع‌زیستی بالا، نقش مهمی در تنظیم اقلیم منطقه، تغذیه منابع آبی زیرزمینی و کاهش گازهای گلخانه‌ای دارد. تخریب آن مساوی است با برهم خوردن تعادل اکوسیستم محلی و کاهش کیفیت زندگی در شهرها و روستاهای مجاور.
راهکارهایی برای نجات جنگل فندقلو
جنگل فندقلو در عین زیبایی، ظرفیت محدودی برای تحمل فشار انسانی دارد. اگر مدیریت نادرست گردشگری ادامه یابد، این منطقه در آینده‌ای نزدیک بخش بزرگی از تنوع زیستی و نقش اکولوژیکی خود را از دست خواهد داد.
-
تدوین برنامه مدیریت گردشگری پایدار با نظارت سازمان منابع طبیعی
-
ایجاد مسیرهای مشخص گردشگری و ممنوعیت ورود خودرو به اعماق جنگل
-
ممنوعیت چرا در محدوده‌های حساس جنگلی و اجرای طرح‌های جایگزین برای دامداران
-
افزایش گشت‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی برای کنترل قطع درخت و تخریب
-
آموزش عمومی در مدارس، رسانه‌ها و دروازه‌های ورودی گردشگری
-
بازدارندگی قانونی علیه ساخت‌وسازهای غیرمجاز
نتیجه‌گیری
علی‌رغم پتانسیل بالای جنگل فندقلو برای توسعه گردشگری، نبود سازوکارهای مدیریتی و مشارکت نداشتن جوامع محلی در روند حفاظت، یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پیش‌روی این ذخیره‌گاه طبیعی است. اگرچه اکوتوریسم می‌تواند به اقتصاد محلی کمک کند، اما در صورت عدم نظارت، منجر به تخریب غیرقابل جبران خواهد شد. بنابراین ضرورت دارد تا ساختارهای قانونی برای تثبیت کاربری‌ها، محدودیت ساخت‌وساز، ممنوعیت چرا در مناطق حساس و آموزش گسترده در سطح مدارس و رسانه‌ها اجرایی شود.
فندقلو، گنجینه‌ای طبیعی نه‌تنها برای اردبیل، بلکه برای همه ایران است. حفاظت از آن نیازمند نگاه بلندمدت، برنامه‌ریزی اصولی و همکاری بین‌دستگاهی است. اگر همین امروز اقدام نکنیم، فردا برای ترمیم آن، بسیار دیر خواهد بود. هر قدم ما در جنگل، یا پله‌ای به سوی توسعه پایدار است، یا گامی به‌سوی نابودی یک میراث طبیعی.
