در تقویم کشورمان، ۱۶ مهر به نام روز ملی کودک نام‌گذاری شده که فرصتی برای یادآوری جایگاه حقوق کودکان و نوجوانان است.
سمانه تعلیم دهنده | کارشناس ارشد مشاوره توان بخشی
در روز ملی کودک از ویژگی‌های دوره کودکی اولیه و ثانویه، نیازهای واقعی آن‌ها، اشتباهات والدین که مانع بچگی‌کردن فرزندان‌شان می‌شود و … گفتیم
از نظر حقوقی طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، کودک به فردی اطلاق می‌شود که زیر ۱۸ سال باشد، اما در روان شناسی تعریف کودک عبارت است از فردی که هنوز هوش‌هیجانی کافی را در زندگی به دست نیاورده است. برای این که مفهوم این دو تعریف را بهتر درک کنیم، ضروری است با ویژگی‌های دوران کودکی بیشتر آشنا شویم و اطلاعات‌مان درباره کودکان را بالا ببریم تا رفتارهای اصولی‌تری با آن‌ها داشته باشیم.
در سال ۱۳۷۲ جلسه‌ای با حضور نمایندگان وزارت آموزش‌و‌پرورش، سازمان بهزیستی، کانون پرورش فکری کودکان‌و‌نوجوانان و برخی دیگر از نهادها در ایران تشکیل شد که در نهایت به انتخاب روز ۱۶ مهر به‌عنوان روز ملی کودک منجر شد.
به همین بهانه و در پرونده زندگی‌سلام از کودکان، نیازهای‌شان، موانع بچگی‌کردن‌شان و … برای شناخت بهتر آن‌ها و ساختن دنیایی شیرین‌تر برای‌شان خواهیم گفت.
شاخص ترین ویژگی‌های دوره کودکی
اساسی‌ترین و بحرانی‌ترین دوران رشد برای ساخته‌شدن الگوی شخصیتی و سازگاری اجتماعی، کودکی است
معمولا در بیشتر فرهنگ‌ها دوره نوزادی نقطه شروع زندگی هر فرد محسوب می‌شود که عموماً دو هفته اول زندگی را شامل شده و دوران وابستگی در همه ابعاد زندگی نوزاد است. مهم‌ترین نیازهای کودک در این دوره، نیاز به اکسیژن، خواب، غذا و دفع است، اما بعد از دوره نوزادی، طفولیت آغاز می‌شود و دو سال اول زندگی ما را در بر می‌گیرد. در واقع اساسی‌ترین دوران رشد به خاطر برقراری الگوی شخصیتی و سازگاری اجتماعی و از بحرانی‌ترین دوران‌ها، همین کودکی است.
دوره کاهش وابستگی و آغاز اجتماعی شدن
در این دوره از زندگی، سرعت رشد تغییر قابل ملاحظه‌ای را ایجاد می‌کند و توانایی‌های انسان افزایش می‌یابد و می‌تواند برای بیان خواسته‌ها و نیازهایش با دیگران ارتباط برقرار کند. همچنین دوره کاهش وابستگی و آغاز اجتماعی شدن است. تکلم یک وسیله ارتباطی مهم در این دوره از زندگی، رشد می‌کند و کودک مفهوم فضا، زمان، وزن، خود و زیبایی را می‌آموزد.
کودکی اولیه، دوره بازی‌های خلاق
سپس کودکی اولیه که از ۳ تا ۶ سالگی است، آغاز می‌شود. برخی این دوره را دوره بازی‌های خلاق می‌نامند. کودک خردسال، کنجکاو و مقلد است. از نظر حرکتی بسیار فعال، پر جنب‌و‌جوش، ماجراجو و علاقه مند به بازی و فعالیت است. می‌تواند بسیاری از کارهای شخصی خود را انجام دهد. به تنهایی حمام کند، لباس بپوشد، از ابزارهای ساده مثل قیچی استفاده کند، با گل چیزی درست کند، با مداد شکل یک آدم قابل تشخیص را ترسیم و تصاویر را رنگ‌آمیزی کند. ذهن پرسشگری دارد، مدام سوال می‌کند، مفهوم چپ و راست را یاد می‌گیرد و مفهوم عدد را تا ۵ درک می‌کند.
مهم‌ترین ویژگی‌های عاطفی این دوره
خشم، ترس، حسادت، کنجکاوی، لذت، غم و اندوه، محبت و امنیت، احساساتی است که کودک با آن مواجه می‌شود و این‌ها، مهم‌ترین ویژگی‌های عاطفی این دوره است. قواعد اخلاقی در این دوره در وی شکل گرفته و او آن‌ها را بیان می‌کند. از نظر اجتماعی هم تقلید، رقابت، همکاری، همدردی، پذیرش اجتماعی، بخشندگی و سخاوت را می‌آموزد. ویژگی منفی‌گرایی، پرخاشگری، رفتارهای آمرانه و خودپسندی در ابتدای این دوره به اوج می رسد و به مرور که به پایان این دوران نزدیک می‌شود، کمرنگ‌تر می شود و پس از این دوره، کودکی ثانویه که از ۷ سالگی شروع و تا پایان ۱۲ سالگی ادامه دارد، آغاز می شود.
ویژگی‌های کودکی ثانویه
انعطاف پذیری، تعادل، چالاکی و … از مهم‌ترین ویژگی‌های رشد حرکتی در دوره کودکی ثانویه است. در کودکی ثانویه رشد کلامی نسبت به دوره قبل ۴ برابر افزایش پیدا کرده، یعنی یک کودک ۱۲ ساله بیش از ۴۰ هزار واژه را فرا گرفته است. از نظر عاطفی کودک در این دوره می‌آموزد که چگونه واکنش‌های عاطفی و هیجانی خود را کنترل کند و ترس و ضعیف بودن خود را از دیگران پنهان سازد. واکنش‌های او بیشتر جنبه انسانی می‌گیرد و از نظر اجتماعی به تدریج دوستی‌ها و رفاقت‌ها با گروه همسال که بیشتر بر پایه همبازی بودن است، آغاز می‌شود. دیگر یک یا دو دوست برای کودک کافی نیست و از بازی‌های گروهی و دسته جمعی لذت می‌برد. روابط خانوادگی او گسترش می‌یابد و کیفیت ارتباطات خانوادگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از نظر اخلاقی مفهوم عدالت توزیعی در او شکل می‌گیرد. کودک به حقوق فردی خودآگاهی می‌یابد و خواستار رعایت آن می‌شود. آخرین مرحله دوره کودکی، نوجوانی است که حد فاصل کودکی و بزرگ سالی است.
از نیاز به والد مهربان تا امنیت و شنیده‌شدن
آن چه باید درباره مهم‌ترین نیازهای کودکان بدانید
شاید مهم‌ترین نیاز در تمامی سال‌های کودکی، وجود یک والد یا پرستار مهربان، صبور و شایسته است؛ چراکه کودک به کمک تقلید می‌آموزد و رفتار مناسب در دایره بزرگ سالان اطراف کودک در ابعاد مختلف رشد جسمانی شناختی ارتباطی و اجتماعی و اخلاقی او تاثیر مستقیم دارد. حرف زدن با کودک، بیان شعر و داستان‌های مناسب با سن او، مراقبت از وی با ایجاد محیطی امن برای ارضای کنجکاوی‌های کودک و کشف محیط زندگی از مهم‌ترین نیازهای دوره طفولیت است، اما در دوره اولیه کودکی نیازهای کودک افزایش می‌یابد و در کنار نیازهای پیشین نیاز به شنونده خوب داشتن برای وی ضروری به نظر می‌رسد.
نیاز به پرسشگری
باتوجه به پرگویی و پرصحبتی کودک در این دوره، والدین باید با حوصله و آرامش پاسخگوی ذهن پرسشگر کودک خود باشند تا در کنار افزایش توانایی‌های کلامی به رشد شناختی او هم کمک کنند. از سوالات کودک خسته نشوند و تا حد امکان پاسخ‌های عینی و قابل مشاهده به کودک ارائه کنند. ممانعت از انجام فعالیت و بازی و انتظار بیش از حد به شکل‌گیری اختلالات عاطفی در کودک منجر می‌شود.
نیاز به محبت و امنیت
ایجاد حس امنیت برای وی بهترین و مهم‌ترین عامل رشد روانی کودک خواهد بود که به کمک محبت و تایید او به دست می‌آید. کودکان در این دوره به راحتی با بزرگ سالان همانندسازی می‌کنند، پس همچنان والدین باید بهترین الگوی رفتاری برای وی باقی بمانند. همچنین با ایجاد شبکه گسترده‌ای از روابط اجتماعی می‌توان ویژگی خودپسند بودن کودک را به تدریج محدودتر کرد .آن چه در این دوره مهم است یادگیری اعمال خوب است، پس به جای آن که رفتار مناسب را به کودک توصیه کنیم، بهتر است خود، اقدام به رفتار و عمل مناسب کنیم.
دوره پردردسر کودکی ثانویه برای کودکان
دوره کودکی ثانویه شاید پر دردسرترین و پر زحمت‌ترین دوره برای والدین باشد،چون عادات کودک شکل می‌گیرد، پس با ایجاد عادات مناسب در وی باید از مشکلات دوران بعدی پیشگیری کرد. با توجه به افزایش همانندسازی کودک با گروه همسال، ضروری است دایره‌ای از دوستان مناسب را در مسیر او قرار دهیم و شرایط لازم را برای پرورش خلاقیت‌های وی فراهم کنیم و در لذت بردن از آخرین فرصت‌های بازی کردن کودک، با او همراه شویم و با مشارکت دادن او در گفت‌وگوهای خانوادگی نه تنها منجر به افزایش رشد کلامی وی شویم که اعتماد به نفس و عزت نفس وی را هم بالا ببریم و روابط اجتماعی او را تسهیل کنیم. کتاب‌ها و فیلم‌های مناسب می‌توانند الگوهای خوبی برای یادگیری‌های اخلاقی، اجتماعی و شناختی کودک در این دوره باشند.
