شهیدگاه آرامگاه شهدای نبرد چالدران و شیروان در محوطه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است که پیکرهای شهیدان از میدان‌های جنگ به این محل انتقال داده‌اند تا هر سنگ مزاری، بادگاری از غیرت و همت قزلباشان و صفویان در دفاع از کشور باشد.
نویسنده: عیسی پاشاپور
به گزارش ساوالان خبر، جنگ چالدران، نخستین نبرد ایران (در زمان صفویان) با دولت عثمانی بوده و در ۲ رجب ۹۲۰ ه.ق مصادف با ۲۳ اوت ۱۵۱۴ میلادی در نزدیکی شهرستان چالدران در شمال غربی ایران رخ داده و سپاهیان عثمانی به فرماندهی سلطان سلیم اول، بر سپاه صفوی به فرماندهی شاه اسماعیل اول فائق آمده‌اند.
نبرد شیروان نیز در ۱۵۴۷ میلادی با حمله صفویان به شیروان به عنوان نخستین جنگ شاه اسماعیل صفوی، رهبر طریقت صفویه روی داده و با پیروزی قاطع صفویان و الحاق شیروان به ایران همراه بوده است.
اکنون سنگ قبرهای سنگین، کوچک و بزرگ با نقوش و خطوطی از کلام وحی، حدیث و اشعار ادبی در جای جای شهیدگاه دیده می‌شود. اغلب این سنگ‌ها بر روی مزارهای مربوطه و بعضی نیز جدا از مزارها و در کنار دیوار محوطه بر روی سکوهایی قرار گرفته‌اند. می‌گویند نام شهیدگاه را شاه اسماعیل صفوی بر این مکان نهاده است، مکانی مقدس در قلب شهر اردبیل و در جوار مرقد و مزار شیخ صفی‌الدین اردبیلی و خود شاه اسماعیل که همواره مورد توجه و تکریم مردم و بازدیدکنندگان داخلی و خارجی بوده و هست.
در این باره بخوانید:
شهیدگاه اردبیل آرامگاه زنان و مردان جنگ چالدران
هرچند مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از گذشته‌های دور به عنوان نگین میراث‌فرهنگی این استان خودنمایی می‌کند، اما بنا بر نظر کارشناسان، محوطه شهیدگاه آن،در سال ۱۳۷۸ در حین حفاری محدوده بقعه شیخ صفی‌الدین، با مشاهده تعدادی سنگ قبر با حکاکی و کتیبه‌های عهد صفوی کشف و زیر سنگ مزارها، پیکرهای شهدای جنگ چالدران، پیچیده در یراق اسب‌ها مشاهده شد.
بر فراز برخی سنگ مزارها که در کنار دیواره محوطه شهیدگاه قرار گرفته‌اند، شناسنامه‌هایی شبیه قاب عکس نصب شده که حاوی مشخصات و تاریخ وفات متوفی، وضعیت سنگ قبر از حیث سلامت و شکستگی و حکاکی‌های روی آن است.
در فضای خاموش و سنگین شهیدگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، یک سنگ مزار بزرگ که گفته می‌شود، مزاری خانوادگی است، دیده می‌شود.
مسئول موزه‌های استان اردبیل می‌گوید: شمار سنگ مزارها مشخص نبوده و نیست؛ اما ژاک دومورگان محقق و باستان‌شناس فرانسوی که در ایران برای نخستین بار نفت و چندین مکان و اثر باستانی را کشف کرده بود، در سال ۱۳۰۷ شمسی مصادف با ۱۳۰۴ قمری، عکسی از ضلع شرقی شهیدگاه تهیه کرده که نشان می‌دهد، تعداد سنگ قبرها بسیار بیشتر از شمار کنونی بوده است.
ملکه‌گلمغانی زاده معتقد است شهیدگاه، روزگاری وسیع‌تر و بزرگ‌تر از محوطه فعلی بوده و به مرور زمان متصرفاتی از هر سو همچون مدرسه پوراندخت در سال ۱۳۲۲ در محدوده آن ساخته شده است و به نوشته باباصفری در کتاب «اردبیل در گذرگاه تاریخ»، ۶ قطعه از این مزارها را نیروهای ارتش سرخ شوروی از بین برده‌اند.
جنس سنگ مزارهای شهیدگاه، اغلب مرمر یا خارای سیاه است. گفته می‌شود سنگ قبرهای سیاه، متعلق به مزار قزلباش‌ها (قشون عشایری و ایرانی دوره صفویان) بوده و نقوش و خطوط روی آنها همچنان به بازخوانی و تحقیقات جامع و کامل نیازمند است.
به گفته مسئول موزه‌های استان اردبیل شهدای شهیدگاه در اصل قزلباشان، صاحب منصبان و نظامیان و مقامات عالی رتبه صفویه بوده‌اند و بعدها در دوره قاجار نیز چهره‌ها و شخصیتهای شاخصی در آن مکان به عنوان آرامگاه عمومی به خاک سپرده شده‌اند.
گلمغانی‌زاده با بیان اینکه در ادوار مختلف تغییراتی در محوطه شهیدگاه روی داده است، می‌گوید: در دوره پهلوی از سنگ قبرها برای ساخت بناهایی از قبیل پادگان اردبیل استفاده شده است. اکنون هم هر چند برخی سنگ قبرها در جایگاه اصلی خود یعنی بر روی مزارهای مربوطه قرار ندارند، اما تلاش می‌کنیم حداقل شکل اولیه سنگ‌ها حفظ شود.
به گفته این کارشناس میراث‌فرهنگی، ادوات جنگی به دست آمده از حفاری برخی مزارها، هم بیانگر ارج و اهمیت قهرمانان و جانفشانان وطن نزد مردم و سلاطین صفوی بوده و هم نشانگر تفاوت توان رزمی نیروهای صفوی با عثمانی‌هاست.
گلمغانی‌زاده اضافه می‌کند: هم محوطه شهیدگاه و هم کل مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به تحقیقات و پژوهش‌های جامع و عمیق نیاز دارد تا وقایع و ناگفته‌های تاریخی دیگری به دست آید.
او یادآور می‌شود: به گواهی تاریخ، عثمانی‌ها به توپخانه‌ها و ادوات پیشرفته‌تر از سلاح‌های صفویان مجهز بوده‌اند و می‌توان ادعا کرد که نقش فداکاری‌ها و ایثارگری‌های نظامیان ایرانی بیش از توان زرهی و تسلیحاتی آنان، زمینه‌ساز مقاومت و پیروزی در نبردها بوده است.
مدیر موزه‌های استان اردبیل تصریح می‌کند: سبک و ویژگی هنرهای بکار رفته در معماری، سازه‌ها و بخش‌های مختلف مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی به قدری چشم‌نواز و ارزشمند است که هر چه در این رابطه کتاب و مقاله چاپ شود، باز هم ادای دین نخواهد شد.
مدیر موزه‌های استان اردبیل ادامه می‌دهد: گستره مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، بیش از مقدار فعلی بوده به طوری که در گذشته، به بخش بزرگی شهیدگاه اطلاق می‌شده است و اگر امروز نیز حفاری‌هایی در زیر ساختمان‌های نزدیک به آرامگاه شیخ صفی‌الدین صورت بگیرد، چه بسا آثاری تاریخی از دوره صفویان و حتی قبل از آن به دست آید.
او می‌گوید: شهیدگاه در دیدگاه مردم اردبیل از جایگاه خاصی برخوردار است و مردم به آن، حرمت و احترام ویژه‌ای قائل هستند به طوری که سال‌ها قبل، حجاج پیش از عزیمت به خانه خدا این مکان را زیارت می‌کردند.
به هر دوره سیاسی و اجتماعی ایران که نگاه می‌کنیم، رشادت و ایثار ایرانیان در مقابل یورش خارجی‌ها مشهود است و در همه ادوار گذشته به مصادیق دفاع مقدس برمی‌خوریم و هر زمان که با سنگ مزار شهیدی از اعصار گذشته یا معاصر مواجه می‌شویم، حس غیرت و آزادگی وجودمان را فرا می‌گیرد و به احترام او می‌ایستیم.
سر گذشت اردبیل + ساو آ لا ن + سرعین – تما م ا ها لی سر عین مها جران از د ها تی ها ی اطرا ف برا ی تجا ر ت در صد سا ل گذ شته وا رد سر عین شده اند این آ بها در جها ن بی همتا هستند و کوه -سا و آ لا ن – کو ه وحی و مقدس است و سر عین امروز میزبان گردشگران زیادی از تبریز شده قبل از انقلا ب اردبیل عقب ما نده تحت حکو مت تبریز بعنوا ن مر کز استا ن بود و هیچ بودجه و یا کمکی به اردبیل نمی رسید بعد انقلاب استا ن شد ولی متا سفا نه انقلا بی نما های درو غین از روز اول فسا د و دزدی را حا کم کردند که انهدا م شورا بیل یک نمو نه کو چک بود – ۵۰۰ سال پیش بعد ازاینکه قشون قز لباشی اردبیل در چا لدرا ن به شها دت رسیدند اردبیل خا لی شد و کلی از تبریز به اردبیل مها جرت کر دند و حتی شا ه عباس هم در ار دبیل نما ند – تا ریخ را ور ق بزنید تما م کتا بها ی هویتی اردبیل را به روس ها هد یه دا دند