چیلله گئجه سی؛ شب دورهمی طولانی

به گزارش ساوالان خبر، چیلله یک کلمه تورکی است به معنای نهایت کشیدگی به کنار و این شب به خاطر کشیدگی یعنی طولانی بودن آن بدین صورت نامگذاری شده است.

آخرین شب از ماه آذر و فصل پاییز و طولانی ترین شب سال است و فردای آن شروع اولین روز زمستان و اولین دوره تقسیم آن با عنوان ” بویوک چیلله” با عمر چهل روزه است.

از گذشته های دور مردم آذربایجان در این شب به دور کرسی های وسط اتاق که در حکم بخاری و سیستم گرمایشی آنروز بوده، می نشستند و تا پاسی از شب ضمن گوش سپردن به داستانها و قصه های مختلف و بیشتر حماسی از زبان پدر بزرگها و مادر بزرگ ها، به مصرف تنقلاتی از قبیل نخود و کشمش، قورقا (گندم بوداده) مغز گردو و سبزه و نیز هندوانه به عنوان متعادل کننده مشغول می شدند.

در این مورد بخوانید:

در شب یلدا این کارها را انجام ندهید

تنقلات مصرفی در این شب، بیشتر گرم مزاج بوده و باعث افزایش میزان کالری و انرژی بدن و دوام مردم در برابر سرمای زمستان آذربایجان می شد.

بویوک چیلله: از اولین روز شروع اولین ماه فصل زمستان بویوک چیلله آغاز و تا دهم بهمن ماه به مدت چهل روز ادامه پیدا می کند.

کیچیک چیله: از شروع یازدهم بهمن ماه کیچیک چیلله آغاز و به مدت بیست روز و تا پایان بهمن ماه ادامه پیدا می کند. این محدوده زمانی که از نظر شدت سرما و برودت هوا بسیار طاقت فرسا است به عنوان سخت ترین روزهای زمستان معروف بود.

در افسانه ها آمده است که بویوک چیلله به طعنه رو به کیچیک چیلله کرده و عمر دراز چهل روزه ی خود را به رخ او کشیده است ولی کیچیک چیلله با خنده ای او را خطاب قرار داده و گفته است بر عمر دراز خود نبالی، که من در این بیست روز عمر کوتاه خود چنان سرمایی بر زمین حاکم سازم که زمینیان درازی عمر تو را فراموش می کنن و از سختی سرمای عمر من سخنها گویند! با پایان کیچیک چیلله روزهای سخت زمستان هم تا حدودی به پایان رسیده و با آغاز اسفند ماه برودت هوا رفته رفته کمتر می شود چنانچه مردم آذربایجان مثل کرده اند که چیلله چیخدی، قیش چیخدی! یعنی اینکه چله تمام شد، زمستان تمام شد.

چیلله قارپیزی

هندوانه جزو لاینفک خوراکیهای “چیلله گئجه سی” به شمار میرود و به نوعی سمبل این شب در آزربایجان است. سابق بر این که امکاناتی نظیر سردخانه های نگهداری میوه ها و همچنین حمل و نقل میوه از مناطق گرمسیر به سردسیر وجود نداشت، هندوانه را در محل مخصوص نگهداری کاه و علوفه برای حیوانات که “سامانلیق” (کاهدان) مینامیدند، نگهداری میکردند. بدین ترتیب که چند هندوانه از آخرین برداشت جالیز را انتخاب و در محلهای مختلف کاهدان می گذاشتند و روی آن را به دقت می پوشاندند.

در این باره بیشتر بخوانید:

آیین های چیلله گئجه‌سی (شب یلدا) در اردبیل

در شب مذکور، هندوانه هایی که بهتر از بقیه مانده بود را برای خوردن انتخاب میکردند. ریش‌سفید خانواده در حالیکه با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدیک (بلایای خودمان را امروز بریدیم) پوستهای میوه و اشغالها را درآب روان ریخته و این رفتار راخوب و خوش یمن می‌دانند.

اکثر مردم آزربایجان در شب یلدا “چیلله قارپیزی” (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند.

 تاپماجا و بایاتی خوانی در چیلله گئجه سی

بزرگترها برای ایجاد فضای شادی و سرور، مسابقه های تاپماجا را دور کرسی راه میانداختند، به این صورت که یک “تاپماجا” (چیستان) میپرسیدند و کسی که پاسخ صحیح میداد، برنده بازی بود. همچنین بایاتی ها از اجزای ثابت هر یک از آیینها و رسوم مردم آزربایجان می باشد. در مراسم شب چیلله به دلیل طولانی بودن این شب و گذران وقت، بزرگترها بایاتی میخواندند. گاه نیز مشاعره با بایاتی انجام میشد و گاهی هم بزرگترها با بایاتی برای کوچکترها فال می گرفتند.

بیشتر بایاتی های مرسوم در شب چیلله از منظومه حیدربابای شهریار انتخاب می شد.

بعنوان مثال:

چیلله چیخار بایراما بیر آی قالار
پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار
گئدر باخار گودول ده یارماسینا
باخ فلکین گردش و غوغاسینا

و یا:

قاری ننه گئجـه ناغیل دئینده
کولک قالخوب قاپ باجانی دؤینده
من قــاییدوب بیرده اوشاق اولیدیم
بیر گول آچوب اوندان سونرا سولایدیم

 خونچا؛ هدیه ویژه عروس ها

در خانواده هایی که عضو تازه وارد (عروس) داشتند، هدایایی در این شب آماده میشد. خانواده داماد نسبت به تهیه خونچا (طَبَقی پر از هدیه) برای عروس اقدام میکردند که محتویات آن، هندوانه ی تزئین شده به بهترین شکل ممکن، تکه ای طلا که در توان مالی خانواده داماد باشد، پارچه های زیبا و نفیس، شیرینی و… بود. خونچا توسط والدین داماد به خانه عروس آورده میشد و طی جشن مختصری با حضور بزرگترهای خانواده عروس، از والدین وی اجازه میگرفتند تا عروس خانم شب چلله را در خانه داماد میهمان باشد.